Ο Schiller στη μουσική
Ο Τόμας Μανν για τον Schiller
Tο Δοκίμιο για τον Σίλλερ [Versuch uber Schiller] κυκλοφόρησε σε βιβλίο (και σε δίσκο με τη φωνή του συγγραφέα) παράλληλα με τις εκδηλώσεις για την συμπλήρωση των εκατόν πενήντα χρόνων από το θάνατο του Σίλλερ. Mε αφορμή την επέτειο αυτή εκφωνήθηκε αρχικά, σε συντομευμένη μορφή, στις 8 Mαΐου 1955 στο Kρατικό Θέατρο της Bυρτεμβέργης, στη Στουτγάρδη και, λίγες μέρες αργότερα, στις 14 Mαΐου, στο Eθνικό Θέατρο της Bαϊμάρης. Πρόκειται για το τελευταίο εν ζωή δημοσιευμένο κείμενο του Tόμας Mανν, ο οποίος πέθανε λίγους μήνες αργότερα σε ηλικία ογδόντα χρονών (στις 12 Aυγούστου 1955) στη Zυρίχη.
Αλλά πόσο παράξενη είναι η διάθεση του ποιητή να προβάλει τον πατριωτικό του ενθουσιασμό για ελευθερία πάνω σε άλλους λαούς: στον Κάρλος είναι ή Ολλανδία, στην Παρθένο η Γαλλία, στον Τέλλο η Ελβετία! Ο μεγάλος αυτός γερμανός δεν έγραψε για τον δικό του λαό κανένα εθνικό απελευθερωτικό δράμα, δεν θεωρούσε ικανό αυτό τον λαό να μπορέσει κάποτε να διαμορφωθεί σαν έθνος και συμβούλευε τους γερμανούς του να προσπαθήσουν να γίνουν, για τον λόγο αυτόν, αγνότεροι άνθρωποι. Αυτό βέβαια κρύβει μάλλον μία περιφρόνηση κι αυτό γιατί το ενδιαφέρον του να αντιπροσωπεύεται στο έργο του ολόκληρη ή ανθρωπότητα υπερβαίνει τον τυπικό εγκλωβισμό στο εθνικό στοιχείο, και το περίπλοκο στην υπόθεση είναι πώς κηρύττει στον λαό του πώς έχει κληθεί να αντιπροσωπεύσει την ανθρωπότητα• πώς είναι ο εκλεκτός λαός του παγκοσμίου πνεύμα-τος για να κερδίσει το μεγάλο στοίχημα με τον χρόνο, ο καιρός του στην ιστορία θα είναι ο θερισμός όλου του χρόνου, ή γλώσσα του, πού δύναται να εκφράσει τη δροσιά της ελληνικής γλώσσας και το σύγχρονο ιδεώδες, θα είναι μια γλώσσα παγκόσμια, κι αυτό βέβαια δεν είναι τίποτε άλλο παρά εθνικισμός, εξαϋλωμένος και στην υψηλότερη ένταση. Αυτά και αλλά πολλά μπορεί να διαβάσει κανείς στο ποίημα «Γερμανικό μεγαλείο», πού δεν ολοκληρώθηκε, ένα ποίημα το οποίο θυμίζει έντονα τον λόγο πού εκφώνησε ο Ντοστογιέφσκι για τον Πούσκιν το 1880, όπου μίλα για τον ρώσικο λαό με παρόμοιες, κάποτε με τις ίδιες ακριβώς λέξεις, λέγοντας πώς έχει κληθεί γι' αυτό τον σκοπό. Διαβάζουμε σ' αυτό τον λόγο: «Γιατί τί άλλο αποτελεί την ισχύ του ρώσικου λάου, όσον αφορά τους τελικούς του σκοπούς, παρά ή προσπάθεια του να καταστεί παγκόσμιος και πανανθρώπινος;... Ναι, ο προορισμός του ρώσου είναι αναμφίβολα πανευρωπαϊκός και παγκόσμιος... Για τον αληθινό ρώσο ή Ευρώπη και το πεπρωμένο της μεγάλης άριας φυλής είναι το ίδιο πολύτιμα όσο η ίδια ή Ρωσία, όσο ή μοίρα της πατρικής του γης, κι αυτό γιατί ή μοίρα μας είναι ή παγκοσμιότητα, όμως όχι αυτή πού κερδίζεται με το σπαθί, αλλά αυτή πού αποκτάται με τη δύναμη της αδελφοσύνης και την προσπάθεια για τη συνένωση των ανθρώπων».
«Δεν είναι του γερμανού μεγαλοσύνη
Να νικά με το σπαθί-»
Αυτά ο Σίλλερ. Στη Ρωσία ο Σίλλερ απολάμβανε πάντα μεγάλης φήμης, μεγαλύτερης από αυτήν του Γκαίτε. Ιδιαίτερα ο Ντοστογιέφσκι ήταν ένας ενθουσιώδης θαυμαστής του Σίλλερ. Μόνο εκείνο το «Ακόμα και στο σκουλήκι εδόθη ή ηδονή, / και τα Χερουβίμ στέκουν πλάι στο Θεό» τον γοήτευε τόσο πού οι στίχοι αυτοί επανέρχονται πολλές φορές στα μυθιστορήματά του. Όταν αναφέρεται στους συγγραφείς πού ήταν γι' αυτόν οι σημαντικότεροι, το όνομα του Σίλλερ δεν λείπει ποτέ. Και δεν υπάρχει αμφιβολία, η ιδέα, πώς ή Ρωσία έχει κληθεί ν' αντιπροσωπεύσει την ανθρωπότητα, με την οποία ο Ντοστογιέφσκι στον λόγο του για τον Πούσκιν υψώθηκε πάνω από την έριδα σλαβόφιλων και δυτικόφρονων, είναι επίσης ένα «δάνειο», πώς ή ιδέα αυτή είναι γερμανικής προέλευσης και κατάγεται από τον Σίλλερ.
[…] Μ' αυτή την ιδέα, το νιώθει κανείς, δεν μπορεί να λυθεί πια κανένα πρόβλημα πολιτικό, οικονομικό, πνευματικό. Η παγκοσμιότητα είναι η απαίτηση της ζωής την ώρα ετούτη και της καρδιάς μας που αγωνιά, καθώς εδώ και πολύ καιρό ή ιδέα για την τιμή της ανθρωπότητας, ή λέξη ανθρωπισμός |Humanität], έπαψε ν' αγκαλιάζει τους ανθρώπους και δεν είναι παρά ένας «αδύναμος κανόνας συμπεριφοράς», ένας κα-. νόνας πού κάνει τις «αισθήσεις μας να εξατμίζονται και να εξαφανίζον-ται». Ακριβώς αυτό το περιεκτικό αίσθημα είναι πού έχουμε ανάγκη σήμερα, πάρα πολύ ανάγκη, κι όσο ή ανθρωπότητα δεν συλλογίζεται τον εαυτό της, την τιμή της, το μυστικό της αξιοπρέπειάς της, δεν είναι μόνο ηθικά, όχι, είναι προορισμένη να χαθεί και με φυσικό τρόπο.
Τα τελευταία πενήντα χρόνια είδαμε μια μεταστροφή του ανθρώπου μια καταστροφή του πολιτισμού, μια καταστροφή της πιο ακραίας μορφής, μια απώλεια της παιδείας, της αξιοπρέπειας, του αισθήματος του δικαίου, της τιμιότητας και της πίστης, μια απώλεια της πιο απλής αυθεντικότητας, πού μας κάνουν να αγωνιούμε. Δυο παγκόσμιοι πόλεμοι καλλιέργησαν την ωμότητα και την απληστία, υποβίβασαν ως τον κατώτερο βαθμό το διανοητικό και ηθικό επίπεδο (αυτά τα δύο πάνε μαζί), και έφεραν μια τέτοια αποσάθρωση, ώστε πρέπει να σκεφτόμαστε πώς δεν είναι μακριά ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος πού θα τα αφανίσει όλα. Οργή και αγωνία, μίσος όλο δεισιδαιμονία, τρόμος όλο πανικό και άγρια μανία καταδίωξης κυριαρχούν σε μια ανθρωπότητα, για την οποία ολόκληρος ο κόσμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο χώρος πού της χρειάζεται για να τοποθετεί βάσεις στρατηγικής σημασίας, πού πασχίζουν, μαϊμουδίζοντας, να ανταγωνιστούν την ισχύ του ήλιου και χρησιμοποιώντας την να κατασκευάζουν, όλο ύβρη, καταστρεπτικά όπλα.
«Πώς θα μπορούσα πάλι τον άνθρωπο να βρω,
Αυτόν πού την εικόνα μας του δώσαμε,
Αυτόν πού τα ωραία καμωμένα μέλη του Στον Όλυμπο ψηλά ανθίζουν;
Αυτόν πού να κατέχει του δώσαμε Της γης τη θεϊκή αγκαλιά,
Κι αυτός άπατρις κι ελεεινός τριγυρνά εδώ Κι εκεί στο ίδιο το βασίλειο του;»
Αυτός είναι ο θρήνος της Δήμητρας στο ποίημα «Ελευσίνια εορτή»∙ αυτή είναι ή φωνή του Σίλλερ. Αν δεν εισακουσθεί ή έκκλησή του για μια σιωπηλή οικοδόμηση καλύτερων εννοιών, αγνότερων θεμελιωδών αρχών, ευγενικότερων ηθών «από τα όποια εξαρτάται εντέλει ή βελτίωση ολόκληρης της κοινωνικής κατάστασης», μια ανθρωπότητα μεθυσμένη από αποβλάκωση, ξεπεσμένη, θα ξεχυθεί, με κραυγές εντυπωσιακών τεχνολογικών και αθλητικών επιδόσεων, π τον εκούσιο αφανισμό της.
Όταν, τον Νοέμβριο του 1859, εορτάσθηκε ή εκατοστή επέτειος από τη γέννηση του Σίλλερ, ξεσηκώθηκε μια θύελλα ενθουσιασμού πού ένωσε τη Γερμανία. Τη στιγμή εκείνη, λέγεται, απλώνονταν μπροστά στα μάτια των ανθρώπων ένα θέαμα πού ή ιστορία δεν είχε γνωρίσει στο παρελθόν: ο πάντα διχασμένος γερμανικός λαός έφτανε σε μια ομόφωνη ενότητα, χάρις σ' αυτόν, τον ποιητή του. Ήταν μια| εθνική εορτή και μια τέτοια ας είναι και ή δική μας σήμερα. Σε αντίθεση με τη σημερινή αφύσικη πολιτική κατάσταση, η στα δύο χωρισμένη Γερμανία ας νιώθει μία και ενιαία στο όνομά του. Όμως κάτω από έναν άλλο, μεγαλύτερο οιωνό θα πρέπει να τοποθετήσουμε τη σημερινή αναμνηστική μας εορτή: κάτω από τον αστερισμό της παγκόσμιας συμμετοχής έτσι όπως μας δείχνει το πρότυπο της μεγαλόψυχης μεγαλοσύνης του, πού μας καλεί να αναλογιστούμε τον αιώνιο δεσμό του ανθρώπου με τη γη, το μητρικό του θεμέλιο. Ας νιώσουμε κάτι μέσα μας από την ήπια-βίαιη θέληση του σε τούτη την εορτή της ταφής και της ανάστασής του: κάτι από τη θέλησή του για την ομορφιά, την αλήθεια και το καλό, για το ήθος. για την εσωτερική ελευθερία, για την τέχνη, την αγάπη, την ειρήνη, για τον σωτήριο σεβασμό του ανθρώπου προς τον εαυτό του τον ίδιο.
Mann T., «ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΙΛΛΕΡ», μτφρ. Θ. Λάμπρου, Αθήνα 2002.
|
|
